प्रवचनात कार्तिक पोर्णिमेचे महत्व खालील प्रमाणे विषद करण्यात आले.
१. काश्यप बंधूंची धम्मदीक्षा: बाबासाहेबांनी बुद्ध आणि त्यांचा धम्म या ग्रंथात दुसऱ्या खंडातील तिसऱ्या भागात सदर प्रसंग वर्णिला आहे. वाराणसी नजीक निरंजना नदी काठी उरवेला आश्रमात हे काश्यप बंधू स्थीत होते.
i .उरवेल काश्यप ii . नदी काश्यप आणि iii . गया काश्यप अशी त्यांची नावे होत. ते अग्निपूजक व ब्राह्मण गोत्राचे होते. त्यांच्या डोक्यावरील खांद्यापर्यंत लांब केसांमुळे त्यांना जटील/ जटाधारी म्हणतअसत.परिसरात त्यांना प्रतिष्ठा होती. जवळपास १००० शिष्य त्यांचे होते. त्यांनी कार्तिक पौर्णिमेला धम्मदीक्षा घेतली. वयाच्या १४५ व्या वर्षी कार्तिक पौर्णिमेला उरवेल काश्यप यांना निर्वाण प्राप्त झाले.
२. सारीपुत्त व महामोग्गलायन यांची धम्मदिक्षा : राजगृहात संजय वेलठी यांचे दोन शिष्य होते. उपतिष्य आणि कोलीत. इतरही २५० असे शिष्य होते. उपतिष्य आणि कोलीत यांच्या शंकांचे निरसन अद्याप झाले नव्हते. त्यांनी आपसात ठरवलेलं की ज्याला प्रथम सत्य सापडेल तो दुसऱ्याला सांगेल. राजगृहात बुद्धांचे शिष्य भदंत आनंद यांचे चालणे,बोलणे वागणे व विचार यातून हे दोन्ही शिष्य प्रभावीत झाले. त्यांचे गुरु कोण आहेत? त्यांची शिकवण काय आहे? मार्ग काय आहे? हे सगळे जाणून त्यांनी बुद्धाच्या संघात प्रवेश घेतला व सोबत २५० शिष्य ही आले. उपतिष्य व कोलीत यांचे अनुक्रमे सारीपुत्त व महामोग्गलायन असे नामकरण झाले.
सारीपुत्त व महामोग्गलायन हे पुढे संघाचे सेनापती व बुद्धांच्या डाव्या व उजव्या भुजा बनले. राहुलचे धम्मगुरू हे सारीपुत्त होते. यावरून त्यांचे महत्व कळते. इ.स. पूर्व ४८४ मध्ये कार्तिक पोर्णिमेला त्यांनी इच्छामरण स्वीकारले. बुद्धांच्या हयातीतच त्यांचे चैत्य स्तूप श्रावस्थी येथे निर्माण केले. त्यानंतर लगेच १५ दिवसांनी म्हणजे कार्तिक अमावस्येला जैन धर्म प्रचारकांनी (निकंठक) यांनी महामोग्गलायन यांची हत्या केली.
३. मूलगंध कुटीर विहार
चक्रवर्ती सम्राट अशोकाने नालंदा तक्षशिला निर्माण केले. नालंदा आता भारतात तर तक्षशिला पाकिस्तानात आहे. श्रीलंकेचे पूज्य अनागरिक धम्मपाल यांनी भारतात येऊन तक्षशीलेतून बुद्धांचे अस्थिकलश आणून सारनाथ येथे आधुनिक मूलगंध कुटी विहार निर्माण केले. कार्तिक पौर्णिमेला या अस्थींचे पूजन व मिरवणूक होते.
संदर्भ:
१. बुद्ध धम्म में ऐतिहासिक पौर्णिमायेकां महत्त्व- भदंत आर धम्मीकुर थेरो पान क्रमांक ५१,५२
२. बुद्ध आणि त्यांचा धम्म ( खंड दोन भाग तीन) - डॉ. बाबासाहेब
३. वर्षावास आणि बारा पोर्णिमा - डॉ. लता धनराज
