भगवान बुद्धांचा कर्मसिद्धांत.
सृष्टीचा नित्यक्रम कसा राखला जातो यावर तथागत भगवान गौतम बुद्धांनी दिलेले उत्तर अगदी सोपे आहे. नैतिक व्यवस्था ही ईश्वर सांभाळीत नसून ती कर्म नियमाप्रमाणे सांभाळली जाते. सृष्टीची नैतिक व्यवस्था चांगली असेल किंवा वाईट असेल परंतु भगवान बुद्धांच्या मते ती माणसावर सोपविलेली आहे. इतर कोणावर नाही. कम्म म्हणजे मनुष्याकडून केले जाते ते कार्य आणि पाक म्हणजे त्याचा परिणाम. जर नैतिक व्यवस्था वाईट असेल तर त्याचे कारण मनुष्य अकुशल कर्म होय. नैतिक व्यवस्था चांगली असेल तर त्याचा अर्थ इतकाच की मनुष्य कुशल कर्म करीत आहे.
भगवान बुद्ध केवळ कर्मासंबंधीच बोलत नाहीत तर कर्माच्या नियमांचे विवेचन करतात कम्मनियमाचा बुद्ध प्रणित अभिप्राय असा की, ज्याप्रमाणे दिवसा मागून रात्र येते. कर्मा मागून त्याचा परिणाम येतो हा एक नियम होय. कुशल कर्मापासून होणारा लाभ प्रत्येक कुशल कर्म करणाराला मिळतो आणि अकुशल कर्माचा दुष्परिणाम कुणालाही टाळता येत नाही म्हणून भगवान बुद्धाचा उपदेश असा असे कुशल कर्म करा म्हणजे मानवतेला चांगल्या नैतिक व्यवस्थेचा लाभ होईल. कर्मानेचनैतिक व्यवस्था राखली जाते.अकुशल कर्म केल्याने नैतिक व्यवस्थेची हानी होते आणि मानवता दुःखी होते. हे हि शक्य आहे कि कम्म आणि काम्माचा होणार परिणाम यामध्ये काही कालांतर असते.
कम्माचे तीन विभाग करता येतात
१.दिठ्ठ धम्म वेदनीय कम्म: (तात्काळ फल देणारे कर्म)
२. उपपज्जवेदनीय कम्म: (याचा परिणाम फाय कालांतराने होतो)
३. अपरापरियावेदनीय कम्म: (अनिश्चित काळाने फळ देणारे)
हे कम्म अहोसी कर्म होऊ शकते. म्हणजे त्याचा काहीच परिणाम होत नाही. ज्या कर्माचा त्याच्या दुर्बलतेमुळे परिणाम होत नाही किंवा जे कर्म अन्य सबळकर्मामुळे बाद होतात. या प्रकारच्या कर्माचा अहोसी कर्मात त्याचा अंतर्भाव होतो.
कर्माचा विपाक फक्त कर्त्याला भोगाव लागतो आणि त्याशिवाय दुसरा त्यात काहीच आशय नाही एवढेच काही कर्म सिद्धांत अभिप्रेत नाही. कधी एकाच्या कर्माचा त्या ऐवजी दुसऱ्याला परिणाम भोगाव लागतो. हे सर्व कर्म नियमाचेच परिणाम आहेत तोच कर्म नियम नैतिक व्यवस्था सांभाळतो किंवा मोडतो.
व्यक्ती येतात जातात पण विश्वाची नैतिक व्यवस्था कायम राहते आणि त्याच प्रमाणे ही व्यवस्था बनविणारा कम्मनियम अप्रतिहत राहतो.
याच करणास्तव अन्य धर्मात ईश्वराला जे स्थान आहे. ते नीतीला बुद्ध धम्मात प्राप्त झाले आहे. यास्तव विश्वातील नैतिक व्यवस्था कशी राखली जाते याला भगवान बुद्धाने दिलेले उत्तर इतके सरळ आणि निर्विवाद आहे.
नैतिक व्यवस्था कशी राखली जाते? या प्रश्नाला उत्तर म्हणून भगवान बुद्धांनी कर्म सिद्धांत मांडला. कर्म नियमांचा संबंध केवळ सर्वसाधारण नैतिक व्यवस्थेशी आहे. सद्भाग्य किंवा दुर्भाग्य याचा संबंध नाही. याचे प्रयोजन विश्वातील नैतिक व्यवस्था राखणे हे आहे या कारणास्तव धम्माचे हे एक प्रमुख अंग आहे.
१. बौद्ध आणि ब्राह्मणी कर्म सिद्धांत समान आहे काय?
ब्राह्मणी धर्माचा कर्म सिद्धांत आत्म्याचे अस्तित्व मानणारा आहे. ब्राह्मणी धर्मात कर्त्याच्या कर्माचा विपाक आत्म्यावर होत असतो. उलटपक्षी बौद्ध धम्म आत्म्याचे अस्तित्वात मानत नसल्याने तो आत्म्यावर अवलंबून नाही. त्यामुळे दोन्ही एकाच आहेत असे म्हणणे मूर्खपणाचे ठरेल.
२. गतकर्माचा भविष्य जन्मावर परिणाम होतो असे बुद्ध मानतो काय?
कर्म सिद्धांत बुद्धाने सांगितला. कराल ते भराल असे सांगणारा बुद्ध हा पहिलाच, त्याच्या म्हण्यानुसार कर्मसिद्धांताच्या दृढ परिपालनाविना श्रुष्टीची नैतिक व्यवस्था अबाधित राखणे अशक्य होय.
पूर्वजन्म होता किंवा पूर्वजन्म नव्हता हे तुम्हास माहीत आहे काय? गत जन्मी सदोष किंवा निर्दोष कर्मास तुम्ही ज्ञात आहात काय? असे मूलभूत प्रश्न बुद्ध उपस्थित करून बुद्ध जन्मांधारित कम्मपाक मानत नाहीत हे स्पष्ट होते.
